Hàng năm, tại khoa Chống độc Bệnh viện HNĐK Nghệ An tiếp nhận nhiều trường hợp ngộ độc nấm gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và tính mạng của người dân. Gần đây, ghi nhận gia đình chị Hoàng Thị T, sinh năm 1980, trú tại xã Lăng Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An đã ăn phải nấm độc và phải nhập viện cấp cứu. Theo chị T cho biết : “ Trên đường đi làm về, tôi thấy bụi nấm mọc ven đường rất đẹp, giống với nấm bán ngoài chợ nên hái về ăn. Tôi nghĩ bụng sẽ không sao.” Tuy nghiên, sau khi ăn xong khoảng 15 đến 30 phút, Cả gia đình chị T gồm hai vợ chồng và ba người con trai của chị đều xuất hiện triệu chứng đau đầu, chóng mặt, buồn nôn dữ dội, đi cầu phân lỏng nhiều lần. Gia đình chị T  đã được đưa đi cấp cứu kịp thời, sau một thời gian điều trị tích cực tại khoa Chống độc, sức khỏe của bệnh nhân được cải thiện và nay đã xuất viện. Chúng tôi ghi nhận, chị T và gia đình đã ăn phải nấm độc Inocybe fastigiata ( nấm mũ khía nâu xám).

                                        Hình ảnh Inocybe fastigiata

Cùng tìm hiểu về các loại nấm độc

Trong khi nhận thức của người dân về việc phân biệt giữa nấm độc và nấm không độc còn hạn chế, gần đây đã có nhiều người dân phải đi cấp cứu vì nghi ăn phải nấm độc. Qua theo dõi tại các cơ sở y tế , đa phần các trường hợp ngộ độc do ăn phải nấm độc đến từ vùng sâu vùng xa.

Cây nấm gồm hai bộ phận chính: thể sợi ( phần nằm sâu dưới lòng đất) và thể quả ( gồm thân nấm , mũ nấm). Bộ phận độc của nấm nằm ở phần thể quả. Một số loài nấm có thể có hàm lượng độc tố thay đổi theo mùa, trong quá trình sinh trưởng (nấm non hay nấm trưởng thành), trong môi trường đất đai thổ nhưỡng khác nhau…có thể gặp trường hợp ăn cùng một loài nấm nhưng có lúc bị ngộ độc, có lúc không. Đối với nấm có họ hàng gần nhau thường rất khó phân biệt theo hình dạng, màu sắc bên ngoài ngay cả đối với những người có kinh nghiệm thường hái nấm rừng về ăn. Việc xác định loài nấm chủ yếu phải nghiên cứu đặc điểm hình thái của mũ, phiến, cuống nấm và phân biệt theo đặc điểm của bào tử nấm.

Về phương diện y học, người ta chia nấm độc theo thành phần độc tố có trong nấm hoặc theo thời gian tác dụng. Ngộ độc nấm có thể xảy ra do người hái lượm xác định nhầm một loài độc là ăn được, mặc dù nhiều trường hợp là cố ý ăn phải. Ngộ độc nấm có thể từ các triệu chứng lành tính của rối loạn tiêu hóa tổng quát đến các biểu hiện có khả năng tàn phá bao gồm suy gan, suy thận và di chứng thần kinh. Có tới 14 hội chứng được mô tả, biểu hiện tùy thuộc vào loài, độc tố và lượng ăn vào. Các triệu chứng ngộ độc nấm liên quan đến độc tố ăn vào, bao gồm amatoxin, psilocybin, muscarine, coprine, allenic norleucine, gyromitrin. Hầu hết các vụ ngộ độc chỉ biểu hiện các triệu chứng rối loạn tiêu hóa, đây là đặc điểm chung của một số độc chất và rất có thể xảy ra khi ăn phải một lượng nhỏ nấm độc. 

     Ở Việt Nam, có bốn nhóm nấm cực độc thường gặp:

1. Nấm có chứa Amatoxin (nấm độc tán trắng, nấm độc trắng hình nón)

Nấm tán trắng  (Amanita verna)

Nấm có chứa Amatoxin này thường mọc thành cụm từng hoặc đơn chiếc trên mặt đất trong rừng.

Nấm trắng hình nón (Amanita Virosa)

Về mũ nấm, loại nấm này có màu trắng tinh khiết, bề mặt nhẵn bóng, lúc non đầu tròn hình trứng, dính chặt vào cuống nấm. Khi trưởng thành, mũ nấm phẳng với đường kính khoảng 5 – 10 cm (nấm tán trắng), hoặc khum hình nón với đường kính 4 – 10 cm (nấm hình nón).

Mặt dưới mũ nấm (phiến nấm) có màu trắng. Cuống nấm có màu trắng, vòng cuống dạng màng ở đoạn trên gần sát với mũ, chân cuống phình dạng củ và có bao gốc hình đài hoa.

Thịt nấm mềm, màu trắng, mùi thơm dịu (nấm tán trắng), mùi khó chịu (nấm độc hình nón).

Loại nấm này có độc tố chính là các Amanitin (Amatoxin) có độc tính cao, tác động lên nguyên sinh chất tế bào, gây phá hủy tế bào, đặc biệt là tế bào gan gây suy gan cấp.

Triệu chứng nhiễm độc thường xuất hiện muộn (từ 6-24h) như đau bụng, nôn, ỉa lỏng, vàng da, xuất huyết, tiểu ít, hôn mê…Việc điều trị cần tiến hành càng sớm càng tốt để giảm nguy cơ tử vong.

2.Nấm độc có chứa muscarin (Nấm mũ khía nâu xám) (Inocybe fastigiata)

(Nấm mũ khía nâu xám) (Inocybe fastigiata hoặc Inocybe rimosa)

    Nấm độc có chứa muscarin thường mọc trên mặt đất trong rừng, hoặc nơi có nhiều lá cây mục nát.

Loại nấm này có mũ nấm hình nón đến hình chuông, đỉnh nhọn, có các sợi tơ màu từ vàng đến nâu tỏa ra từ đỉnh xuống mép mũ. Khi già, mép mũ nấm bị xẻ thành các tia riêng rẽ. Đường kính mũ nấm 2 – 8 cm.

Phiến nấm lúc non màu hơi trắng, gắn chặt vào cuống, khi già có màu xám hoặc nâu, tách rời khỏi cuống.

Cuống nấm có màu từ hơi trắng đến vàng nâu, dài 3 – 9 cm, chân không phình dạng củ, không có vòng cuống. Thịt nấm màu trắng.

Loại nấm này có độc tố chính là muscarin, tác động lên hệ thần kinh phó giao cảm, gây các triệu chứng như vã mồ hôi, khó thở, thở rít, mạch chậm, hôn mê, co giật. Triệu chứng xuất hiện sớm (15 phút – vài giờ), khỏi bệnh sau 1- 2 ngày, hiếm khi tử vong.

3.Nấm độc chứa độc tố gây rối loạn tiêu hóa (nấm ô tán trắng phiến xanh)

Nấm ô tán trắng phiến xanh) (Chlorophyllum molybdites)

   Đây là loại nấm mọc thành từng cụm hoặc đơn chiếc ở ven chuồng trâu bò, trên bãi cỏ, ruộng ngô và 1 số nơi khác.

Mũ nấm của loại nấm này lúc còn non hình bán cầu dài, màu vàng nhạt, có các vảy nhỏ màu nâu nhạt hoặc xám nhạt. Khi trưởng thành mũ nấm hình ô hoặc trải phẳng, màu trắng, đường kính 5 – 15 cm, trên bề mặt mũ có các vảy mỏng màu nâu bẩn dày dần về đỉnh mũ.

Phiến nấm lúc non có màu trắng, lúc già có ánh màu xanh nhạt hoặc xanh xám, nấm càng già màu xanh càng rõ. Cuống nấm có màu từ trắng đến nâu hoặc xám, có vòng ở đoạn trên gần sát với mũ, chân cuống không phình dạng củ và không có bao gốc, cuống dài 10 – 30 cm. Thịt nấm có màu trắng.

Đây là loại nấm thuộc nhóm chất độc kích thích đường tiêu hóa dạ dày – ruột. Chất độc tác động nhanh chóng gây buồn nôn, ói mửa, đau bụng, chuột rút và tiêu chảy. Triệu chứng xuất hiện sớm sau ăn từ 20 phút – 4 giờ, và giảm dần cho tới 2-3 ngày.

4.Nấm thức thần hay Nấm Psilocybe (: Psilocybe pelliculosa)

     Độc tố chính của nấm là psilocybin và psilocin gây rối loạn tâm thần (ảo giác, rối loạn cảm xúc, dễ kích động). Triệu chứng xuất hiện sớm (1 giờ sau ăn)và khỏi sau 12-24 giờ.

Nấm thức thần thường mọc nơi những chỗ có phân bò, cỏ mục hay gỗ mục. Mũ nấm đường kính 1- 2 cm, màu nâu vàng (khi khô đổi màu rơm), hình nón, phủ một lớp nhày trong. Phiến nấm lúc non có màu trắng, lúc già có ánh màu xanh nhạt hoặc xanh xám, nấm càng già màu xanh càng rõ. Cuống nấm rất dài, mỏng manh, màu như mũ nấm, có khi chuyển màu xanh lục hoặc lam. Thịt nấm có màu nâu nhạt, mùi nhẹ, vị nhạt.

Quá trình nhiễm độc Amanita có ba giai đoạn:

1. Giai đoạn đầu tiên không bắt đầu cho đến 6 đến 12 giờ sau khi uống; những người kiếm ăn thường nhận xét về hương vị của thức ăn làm từ loài Amanita ngon như thế nào và không có dấu hiệu của vấn đề gì trong ít nhất 6 giờ. Sau giai đoạn im lặng này, tiếp theo là bắt đầu buồn nôn, đau quặn bụng, tiêu chảy nhiều nước và có dấu hiệu mất nước. Một cuộc kiểm tra thể chất có thể cho thấy màng nhầy khô và nhịp tim nhanh, và mất nước đầy đủ, hạ huyết áp.
2. Sau giai đoạn GI, giai đoạn thứ hai xuất hiện khi bệnh nhân có vẻ phục hồi tạm thời và các triệu chứng GI được giải quyết, nhưng tổn thương gan vẫn tiếp tục. Giai đoạn này có thể kéo dài hai đến ba ngày và được đặc trưng bởi chức năng gan tăng transaminase, bilirubin, sự phát triển của rối loạn đông máu và cuối cùng là bệnh não gan.
3. Ở giai đoạn thứ ba, cả chức năng gan và thận đều bị tổn hại. Hội chứng gan thận và bệnh não gan có thể xảy ra nhanh chóng sau khi có các dấu hiệu tổn thương gan trong phòng thí nghiệm và tử vong có thể xảy ra sau 3 đến 7 ngày.

Làm thế nào để dự phòng ngộ độc nấm…

– Không nên hái nấm hoang dại để ăn

– Tăng cường truyền thông phòng chống ngộ độc nấm trong cộng đồng, nhất là tại các địa phương thường xảy ra ngộ độc nấm độc. Xây dựng mẫu tranh, tờ rơi, băng hình về các loài nấm độc thường gây ngộ độc ở Việt Nam để phục vụ công tác tuyên truyền.

– Cần bác bỏ một số quan niệm sai lầm sau đây:

+ Nấm độc thường có màu sặc sỡ. Điều này sai. Ví dụ: Loài nấm thường gây chết người ở các tỉnh phía Bắc nước ta là các loài nấm có màu trắng tinh khiết (nấm độc tán trắng và nấm độc trắng hình nón).

+ Thử cho động vật ăn trước nếu không chết là nấm không độc. Điều này chỉ đúng với một số loài nấm và một số loài động vật. Nhiều loài động vật không nhạy cảm với độc tố amatoxin qua đường tiêu hóa. Hơn nữa loài nấm có amatoxin gây chết người trung bình phải 12 giờ sau ăn nấm mới xuất hiện triệu chứng đầu tiên và động vật thường chết ở ngày thứ 5 – 7 sau ăn nấm.

  Như vậy, các trường hợp ngộ độc nấm ảnh hưởng sức khỏe và tính mạng của bệnh nhân. Giáo dục sức khỏe, cách phòng tránh là điều quan trọng nhất. Người dân không nên tự ý hái nấm về ăn và khi có các triệu chứng cần sớm nhập viện điều trị kịp thời, tránh những tổn thất không đáng có.

                                    Nguồn: Khoa Chống độc Bệnh viện Hữu Nghị Đa khoa Nghệ An.