Trong thế kỷ qua, những cải tiến trong tổng hợp và cung cấp insulin tái tổ hợp đã làm giảm đáng kể tỷ lệ bệnh tật và tử vong liên quan đến bệnh đái tháo đường. Mặc dù có những tiến bộ này, hơn 400 triệu người trên toàn thế giới bị ảnh hưởng bởi bệnh đái tháo đường vẫn tiếp tục phải chịu đựng các biến chứng thứ phát nghiêm trọng, bao gồm bệnh thận do đái tháo đường, bệnh võng mạc và bệnh thần kinh. Việc kiểm soát chuyển hóa tích cực đã làm giảm hoặc ngăn ngừa sự phát triển và tiến triển của các biến chứng thứ phát trong hai thử nghiệm mang tính bước ngoặt trên bệnh nhân đái tháo đường type 1 (Nathan và cộng sự, 1993) và type 2 (Holman và cộng sự, 2008; Nhóm nghiên cứu tiền cứu về đái tháo đường của Vương quốc Anh (UKPDS), 1998a, 1998b). Đáng tiếc là, việc kiểm soát chặt chẽ hơn liên quan đến các phác đồ tăng cường đã bị hạn chế bởi các nguy cơ hạ đường huyết vốn có. Kiểm soát chuyển hóa tuyệt vời mà không cần insulin ngoại sinh có thể đạt được thông qua thay thế tế bào beta, bằng cách cấy ghép tạng tụy nguyên khối hoặc cấy ghép đảo tụy. Cả hai chiến lược thay thế tế bào beta đều ổn định hoặc giảm thiểu sự tiến triển của các biến chứng thứ phát liên quan đến bệnh đái tháo đường, mang lại chức năng mảnh ghép đồng gen ổn định lâu dài như được chứng minh bằng sự độc lập insulin và bình thường hóa nồng độ hemoglobin đường huyết (HbA1C).

Mặc dù cả hai chiến lược thay thế tế bào beta ngày càng thành công, việc ứng dụng rộng rãi hơn phương pháp cấy ghép đảo tụy và tụy bị hạn chế nghiêm trọng bởi số lượng tụy từ người hiến tặng sẵn có và nhu cầu ức chế miễn dịch suốt đời; kết quả là, chỉ một phần nhỏ người mắc bệnh đái tháo đường hiện có thể hưởng lợi từ những liệu pháp này. Việc tạo ra nguồn tế bào sản xuất insulin không giới hạn từ tế bào gốc sẽ cho phép ứng dụng rộng rãi phương pháp thay thế tế bào beta để đạt được sự độc lập insulin. Khi nguồn tế bào beta này tiến gần hơn đến việc ứng dụng lâm sàng, điều quan trọng là phải xem xét tình trạng hiện tại của kỹ thuật thay thế tế bào beta, với trọng tâm là các chiến lược bao bọc và điều hòa miễn dịch thành công có thể được áp dụng cho các tế bào có nguồn gốc từ tế bào gốc.

Liệu pháp tế bào gốc cho bệnh đái tháo đường: Hy vọng vẫn tiếp tục

Liệu pháp tế bào gốc thường xuất hiện trên các tiêu đề báo. Tầm nhìn về một cuộc cách mạng y học đưa chăm sóc sức khỏe vượt qua nhu cầu sử dụng thiết bị bên ngoài và thuốc men để tiến vào kỷ nguyên của những phương pháp điều trị tự sản sinh đã được thảo luận và hứa hẹn, nhưng mức độ thực tế và tính cấp thiết của triển vọng này vẫn còn đang được tranh luận.

Thử nghiệm lâm sàng pha 1 đầu tiên trên người về cấy ghép tự thân các đảo tế bào được tạo ra từ tế bào gốc đa năng cảm ứng hóa học để điều trị đái tháo đường type 1 đã được công bố vào ngày 25/9/2024. Bệnh nhân, một phụ nữ 25 tuổi, đã duy trì được tình trạng không phụ thuộc insulin bắt đầu từ ngày thứ 75 sau cấy ghép và tiếp tục không cần insulin trong suốt thời gian theo dõi 1 năm, với mức HbA1c giảm từ 7,57% lúc bắt đầu xuống 5,37% vào ngày 120. Bước đột phá này càng đáng phấn khởi hơn khi xét đến việc hiện tại chỉ khoảng 20% người trưởng thành mắc đái tháo đường type 1 đạt được mục tiêu HbA1c của Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ. Tuy nhiên, nghiên cứu n=1 này có những hạn chế và lưu ý. Bệnh nhân đã đang dùng thuốc ức chế miễn dịch do ghép gan trước đó và vì vậy không thể đưa ra kết luận về phản ứng tự miễn tiềm tàng. Ngoài ra, các tác động dài hạn của việc cấy ghép này sau 1 năm vẫn cần được theo dõi thêm.

Mặc dù tế bào gốc được sử dụng thường xuyên để điều trị các bệnh khác như ung thư máu, triển vọng ứng dụng lâm sàng trong đái tháo đường chỉ mới gần đây được xem là khả thi. Đầu năm nay, một nghiên cứu đã báo cáo dữ liệu khả quan từ liệu pháp thay thế mô đầu tiên trên người sử dụng mô đảo tự thân biệt hóa từ tế bào gốc nội bì ở một bệnh nhân đái tháo đường type 2. Hơn nữa, Cơ quan đăng ký Tế bào gốc Đa năng ở Người đã báo cáo sự gia tăng nhanh chóng các nghiên cứu lâm sàng dựa trên tế bào gốc đa năng trong 5 năm qua.

Nhưng tại sao lại có sự khác biệt lớn giữa hy vọng và thực tế trong lĩnh vực này? Các phương pháp điều trị tiềm năng khác cho đái tháo đường type 1 bao gồm cấy ghép đảo tụy, liên quan đến việc truyền các tế bào tụy từ người hiến tặng vào cơ thể bệnh nhân chủ yếu qua tĩnh mạch cửa, hoặc cấy ghép toàn bộ tụy. Cấy ghép tụy đòi hỏi phẫu thuật lớn và do đó có liên quan đến tỷ lệ tử vong và bệnh tật đáng kể trong giai đoạn đầu sau cấy ghép. Cấy ghép tế bào đảo đã chứng minh tính thực tiễn hơn, nhưng vẫn cần nhiều người hiến tặng. Cấy ghép tế bào gốc sẽ tránh được vấn đề thiếu người hiến tặng, nhưng các phương pháp có thể để tránh phản ứng tự miễn từ người nhận vẫn đang được nghiên cứu. Việc sử dụng các đảo tế bào có nguồn gốc từ tế bào gốc phôi đòi hỏi phải ức chế miễn dịch suốt đời, và trong khi việc sử dụng tế bào gốc đồng gen có thể tránh được sự thải ghép đồng loại, quá trình tự miễn dẫn đến mất các tế bào sản xuất insulin nội sinh ban đầu sẽ tái diễn với mảnh ghép nếu không được quản lý thích hợp. Các thử nghiệm liên quan đến các thiết bị được cấy ghép phẫu thuật trong cơ thể để bảo vệ các tế bào khỏi hệ thống miễn dịch của cơ thể hiện đang được tiến hành, cùng với việc phát triển các tế bào giảm miễn dịch.

Nghiên cứu tế bào gốc đã phải đối mặt với nhiều trở ngại trong suốt những năm qua. Tế bào gốc đa năng từ phôi gây ra những tranh cãi lớn về đạo đức, chính trị và tôn giáo. Trong nỗ lực chống lại một số quan ngại, một câu chuyện quá lạc quan về lợi ích tiềm năng của liệu pháp tế bào gốc đã được nhiều nhà khoa học và chuyên gia xây dựng và được truyền thông đẩy mạnh. Một phân tích về cách thể hiện nghiên cứu tế bào gốc chuyển giao trên các tờ báo hàng ngày chính ở Canada, Hoa Kỳ và Anh giữa năm 2010 và 2013 cho thấy các mốc thời gian rất lạc quan đã được đưa ra, chủ yếu từ các nhà khoa học. Do sự quảng bá phóng đại của truyền thông, nhiều người mắc các bệnh như đái tháo đường đã kỳ vọng về một phương pháp chữa trị tiềm năng sắp xuất hiện. Ngoài ra, có sự gia tăng nhanh chóng các doanh nghiệp tham gia quảng cáo trực tiếp đến người tiêu dùng về các can thiệp tế bào gốc chưa được chứng minh. Thường mang tính lợi dụng, các phòng khám này tuyên bố rằng phương pháp điều trị của họ có thể chữa trị các bệnh từ Alzheimer đến thoái hóa điểm vàng. Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ đã thông báo rằng họ đang tăng cường hoạt động thực thi trong lĩnh vực này để phân biệt các phương pháp điều trị đầy hứa hẹn với những sản phẩm gây rủi ro đáng kể hoặc mang lại cho bệnh nhân rất ít hoặc không có cơ hội được hưởng lợi.

Đã có những phát triển quan trọng và thú vị gần đây trong liệu pháp tế bào gốc cho bệnh đái tháo đường, nhưng các chuyên gia, nhà khoa học và truyền thông có trách nhiệm đảm bảo tính chính xác trong việc thể hiện những tiến bộ này. Để tránh các lợi ích khoa học bị các doanh nghiệp lợi dụng chiếm đoạt, công chúng nói chung và những người bị ảnh hưởng bởi đái tháo đường và các bệnh mãn tính khác phải nhận thức được khoa học tế bào gốc có thể và không thể làm được những gì.

Nguồn: Lancet Diabetes & Endocrinology, The, 2024-11-01, Volume 12, Issue 11, Pages 775-775, Copyright © 2024 Elsevier Ltd

Bs Lê Đình Sáng, Lược dịch.