Khoa Dinh dưỡng

Vải thiều (Litchi chinensis) là loại trái cây giàu hương vị, thường được ưa chuộng vào mùa hè nhờ vị ngọt thanh và hàm lượng dinh dưỡng cao. Tuy nhiên, với tính chất nhiệt, hàm lượng đường cao và các đặc điểm chuyển hóa đặc thù, vải thiều có thể trở thành tác nhân bất lợi với một số nhóm người, đặc biệt nếu sử dụng không kiểm soát về số lượng và thời điểm tiêu thụ.

Dưới đây là 6 nhóm đối tượng được các chuyên gia dinh dưỡng và y tế khuyến cáo nên hạn chế hoặc kiểm soát nghiêm ngặt việc ăn vải thiều:

1. Người mắc bệnh đái tháo đường

Theo dữ liệu từ Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), 100g thịt quả vải chứa khoảng 15,2g đường tự nhiên, chủ yếu là fructose và glucose – hai loại đường có thể làm tăng đường huyết nhanh chóng, đặc biệt nếu ăn lúc đói hoặc không kết hợp với chất xơ và đạm. Trong các nghiên cứu lâm sàng, chỉ số đường huyết (GI) của vải thuộc nhóm trung bình – cao, gây ra dao động đường huyết đáng kể ở người bệnh đái tháo đường [1].

Do đó, nhóm bệnh nhân này cần hạn chế số lượng quả ăn mỗi lần, ăn sau bữa chính và tránh ăn vải cùng các loại trái cây ngọt khác.

2. Người mắc bệnh tự miễn (lupus, viêm khớp dạng thấp, đa xơ cứng…)

Vải chứa nhiều vitamin C, polyphenol và các chất chống oxy hóa, vốn có tác dụng tăng cường miễn dịch. Tuy nhiên, với các bệnh tự miễn – vốn đặc trưng bởi tình trạng hệ miễn dịch tấn công nhầm vào mô cơ thể – việc kích thích miễn dịch quá mức từ thực phẩm có thể gây bùng phát triệu chứng, theo cảnh báo từ một số nghiên cứu trên các bệnh nhân lupus và bệnh Crohn.

Do đó, nhóm bệnh nhân này nên thận trọng khi dùng các loại trái cây giàu hoạt tính sinh học như vải, sầu riêng, mít, đặc biệt trong giai đoạn bệnh đang tiến triển.

3. Người thừa cân, béo phì hoặc đang kiểm soát cân nặng

Vải có hàm lượng đường cao và mật độ năng lượng lớn. Ăn 300g vải tương đương với khoảng 180–200 kcal – tương đương một chén cơm nhỏ. Với người thừa cân, việc nạp thêm năng lượng từ trái cây ngọt mà không tính toán kỹ lưỡng có thể gây tích mỡ nội tạng và tăng cân âm thầm.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo: Tổng lượng đường tự do nên <10% tổng năng lượng khẩu phần, tức khoảng 50g đường/ngày với người trưởng thành, và càng thấp càng tốt ở người béo phì.

4. Người có cơ địa dị ứng hoặc nhạy cảm thực phẩm

Một số người có thể gặp phản ứng dị ứng sau khi ăn vải như: phát ban, ngứa, phù môi, buồn nôn, rối loạn tiêu hóa hoặc khó thở. Trong y văn, vải thuộc nhóm trái cây có thể gây phản ứng quá mẫn type I do chứa protein tiềm ẩn gây dị ứng (allergens).

Những người từng dị ứng với xoài, mít, sầu riêng hoặc phấn hoa nên thử vải với liều nhỏ và theo dõi phản ứng cơ thể trước khi ăn thường xuyên.

5. Người đang mắc bệnh do virus – đặc biệt là thủy đậu, zona

Theo y học cổ truyền và một số tài liệu Đông – Tây y kết hợp, vải có tính nhiệt, nếu tiêu thụ nhiều trong giai đoạn đang sốt, nổi mụn nước hoặc viêm da có thể làm tình trạng bội nhiễm trầm trọng hơn, do tăng chuyển hóa và sinh nhiệt nội sinh. Đồng thời, lượng đường cao trong vải cũng làm giảm khả năng kiểm soát đường huyết trong nhiễm trùng, làm chậm lành tổn thương da.

Trong giai đoạn này, bệnh nhân nên ưu tiên trái cây thanh mát, ít đường như cam, dưa chuột, thanh long, lê…

6. Phụ nữ mang thai – đặc biệt ở 3 tháng cuối

Thai phụ có nguy cơ cao phát triển đái tháo đường thai kỳ – một tình trạng rối loạn dung nạp glucose tạm thời nhưng có thể để lại nhiều biến chứng. Ăn quá nhiều vải – loại trái cây có chỉ số đường cao – có thể tăng tải glucose sau ăn, làm dao động đường huyết và tăng nguy cơ nhiễm trùng tiết niệu, sinh non hoặc thai to.

Tốt nhất, phụ nữ mang thai nên ăn vải ở mức tối thiểu, ưu tiên ăn sau bữa chính, kết hợp theo dõi glucose huyết thường xuyên nếu có yếu tố nguy cơ.

Hướng dẫn tiêu thụ vải an toàn

Đối với người khỏe mạnh:

• Chỉ nên ăn khoảng 10 quả/lần, không quá 2–3 lần/tuần
• Ăn sau bữa chính, tránh ăn khi đói
• Uống đủ nước, không ăn ngay sau khi vừa vận động mạnh, tắm nắng hoặc đi ngoài trời nắng về

Vải thiều là một loại trái cây giàu dưỡng chất, giúp bổ sung vitamin, khoáng chất, tăng cường miễn dịch và hỗ trợ tiêu hóa nếu ăn điều độ. Tuy nhiên, đối với các nhóm người có bệnh lý nền hoặc cơ địa đặc biệt, việc tiêu thụ không kiểm soát có thể gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực. Việc hiểu đúng – dùng đúng – lượng đúng là nguyên tắc cốt lõi trong dinh dưỡng an toàn và dự phòng bệnh mạn tính.

Tài liệu tham khảo

1. USDA FoodData Central: Litchi, raw.
2. Firestein GS, Budd RC. Immunopathogenesis of autoimmune diseases. In: Kelley’s Textbook of Rheumatology.
3. WHO. Guideline: Sugars intake for adults and children. Geneva: WHO, 2015.
4. Kumar R et al. Litchi fruit induced allergic reactions. J Allergy Clin Immunol.
5. Mayo Clinic. Chickenpox: Diet considerations.
6. American Diabetes Association. Gestational diabetes mellitus. Diabetes Care. 2020.