Hội chứng bức xạ cấp tính: Thông tin hữu ích cho các nhà lâm sàng

Người dịch: BS. Nguyễn Ngọc Hoà – NCS Tiến sĩ ĐH Kyoto, Nhật Bản.

Hội chứng bức xạ cấp tính, tên tiếng Anh là Acute Radiation Syndrome – ARS, (đôi khi được gọi là nhiễm độc phóng xạ hoặc bệnh bức xạ) là một bệnh cấp tính gây ra bởi bức xạ của toàn bộ cơ thể (hay phần lớn của cơ thể) bởi một liều cao của bức xạ xuyên trong một thời gian rất ngắn (thường một vài phút). Nguyên nhân chính của hội chứng này là sự suy giảm của các tế bào gốc nhu mô chưa trưởng thành trong các mô đặc biệt. Ví dụ về những người bị ARS là những nạn nhân của vụ nổ bom nguyên tử ở Hiroshima và Nagasaki, các nhân viên cứu hỏa đến đầu tiên sau sự kiện Nhà máy điện hạt nhân Chernobyl năm 1986, và một số tiếp xúc không chủ ý đến từ các máy phát xạ khử trùng.

I. Các điều kiện cần thiết cho ARS

1. Liều bức xạ phải lớn (tức là, lớn hơn 0,7 Gy hoặc 70 rads).Các triệu chứng nhẹ có thể được quan sát thấy với liều thấp 0,3 Gy hoặc 30 rads.2. Liều thường phải là bên ngoài (tức là, các nguồn phóng xạ nằm ngoài cơ thể của bệnh nhân).Chất phóng xạ đọng bên trong cơ thể đã gây ra một số hiệu ứng ARS chỉ trong những trường hợp cực kỳ hiếm.3. Các bức xạ phải xuyên thấu (tức là, có thể dẫn đến các cơ quan nội tạng).Năng lượng cao X-quang, tia gamma, neutron là các tia phóng xạ xuyên thấu.4. Toàn bộ cơ thể (hoặc một phần lớn của nó) phải nhận được liều.Hầu hết các tổn thương bức xạ là cục bộ, thường xuyên liên quan đến bàn tay, và các thương tích cục bộ hiếm khi gây ra các dấu hiệu cổ điển của ARS.5. Liều phải tiếp xúc trong một thời gian ngắn (thường là một vài phút).Liều gián đoạn thường được sử dụng trong liệu pháp xạ trị. Đây là tổng liều lượng lớn tiếp xúc với số lượng nhỏ hàng ngày trong một khoảng thời gian. Liều gián đoạn ít hiệu quả tại gây ARS hơn một liều duy nhất cùng độ lớn.

II. Ba hội chứng bức xạ cấp tính cổ điển

1. Hội chứng tuỷ xương (đôi khi được gọi là hội chứng máu) hội chứng đầy đủ thường sẽ xảy ra với một liều lượng giữa 0,7 và 10 Gy (70-1000 rads) mặc dù các triệu chứng nhẹ có thể xảy ra ở liều thấp như 0,3 Gy hoặc 30 rads4.Tỷ lệ sống sót của bệnh nhân với hội chứng này giảm khi tăng liều. Nguyên nhân chính của cái chết là sự phá hủy của tủy xương, gây nhiễm trùng và xuất huyết.

2. Hội chứng dạ dày ruột (GI): hội chứng đầy đủ thường sẽ xảy ra với một liều lượng lớn hơn khoảng 10 Gy (1000 rads) mặc dù một số triệu chứng có thể xảy ra ở liều thấp như 6 Gy hoặc 600 rads.Sống sót là vô cùng khó với hội chứng này. Thay đổi phá hoại và không thể khắc phục trong tủy xương và đường tiêu hóa thường gây nhiễm trùng, mất nước, và mất cân bằng điện giải. Tử vong thường xảy ra trong vòng 2 tuần.

3. Hội chứng tim mạch (CV) / Hệ thống thần kinh trung ương (CNS): hội chứng đầy đủ thường sẽ xảy ra với một liều lượng lớn hơn khoảng 50 Gy (5000 rads) mặc dù một số triệu chứng có thể xảy ra ở liều thấp khoảng 20 Gy hoặc 2000 rads.Cái chết xảy ra trong vòng 3 ngày. Cái chết có thể là do sự sụp đổ của hệ thống tuần hoàn cũng như tăng áp lực trong sọ như là kết quả của việc gia tăng lượng chất lỏng gây ra bởi phù nề, viêm mạch, và viêm màng não.

III. Bốn giai đoạn của ARS

1. Giai đoạn tiền báo (giai đoạn N-V-D): Các triệu chứng kinh điển cho giai đoạn này là buồn nôn, nôn mửa, cũng như chán ăn và có thể tiêu chảy (tùy thuộc vào liều), xảy ra từ vài phút đến vài ngày sau khi tiếp xúc. Các triệu chứng có thể kéo dài (từng giai đoạn) vài phút đến vài ngày.

2. Giai đoạn tiềm tàng: Trong giai đoạn này, bệnh nhân sẽ có cảm tưởng chung là khoẻ mạnh trong một vài giờ hoặc thậm chí lên đến vài tuần.

3. Giai đoạn bệnh rõ ràng: Trong giai đoạn này, các triệu chứng phụ thuộc vào các hội chứng cụ thể (Bảng 1) và kéo dài từ vài giờ đến vài tháng.

4. Phục hồi hay tử vong: Hầu hết các bệnh nhân không hồi phục sẽ chết trong vòng vài tháng tiếp xúc. Quá trình phục hồi kéo dài từ vài tuần đến hai năm.

Những giai đoạn được mô tả chi tiết hơn trong Bảng 1

IV. Hội chứng bức xạ da (Cutaneous Radiation Syndrome – CRS)

Khái niệm về CRS đã được giới thiệu trong những năm gần đây để mô tả hội chứng bệnh lý phức tạp mà kết quả từ việc tiếp xúc bức xạ cấp tính cho da.ARS thường sẽ được đi kèm với một số tổn thương da. Nó cũng có thể nhận được một liều gây hại cho da mà không có triệu chứng của ARS, đặc biệt là với phơi nhiễm cấp tính với bức xạ beta hay X-quang. Đôi khi điều này xảy ra khi các chất phóng xạ gây nhiễm da hoặc quần áo của bệnh nhân.Khi các lớp tế bào đáy của da bị tổn thương do bức xạ, viêm, đỏ da và bong vảy khô hoặc ẩm ướt có thể xảy ra. Ngoài ra, các nang lông có thể bị hư hỏng, gây rụng lông. Trong vòng một vài giờ sau khi chiếu xạ, ban đỏ thoáng qua và không đồng đều (kết hợp với ngứa) có thể xảy ra. Sau đó, một giai đoạn tiềm ẩn có thể xảy ra và kéo dài từ vài ngày đến vài tuần, khi đỏ da mạnh, phồng rộp, và loét của vùng được chiếu xạ có thể nhìn thấy.Trong hầu hết các trường hợp, liền sẹo xảy ra bằng các biện pháp tái sinh; tuy nhiên, liều lượng da rất lớn có thể gây mất vĩnh viễn tóc, tổn thương tuyến bã nhờn và tuyến mồ hôi, teo, xơ hóa, giảm hoặc tăng sắc tố da và loét hoặc hoại tử các mô tiếp xúc.V. Quản lý bệnh nhân

1. Phân loại mức độ: Nếu tiếp xúc với bức xạ bị nghi ngờ.- Đảm bảo ABCs (đường thở, hô hấp, tuần hoàn) và theo dõi các chỉ số sinh tồn (huyết áp, khí máu, điện giải và lượng nước tiểu) khi thích hợp.

– Điều trị chấn thương chính, bỏng và chấn thương đường hô hấp nếu rõ ràng.

– Ngoài các mẫu máu cần thiết để giải quyết các chấn thương, lấy mẫu máu để đếm công thức máu, với sự lưu ý đến số lượng tế bào lympho, và loại HLA (kháng nguyên bạch cầu người) trước bất kỳ truyền máu đầu tiên và theo định kỳ sau truyền máu.

– Điều trị nhiễm xạ khi cần thiết.

– Nếu tiếp xúc xảy ra trong vòng 8-12 giờ, lặp đếm công thức máu, với sự quan tâm đến số lượng tế bào lympho, 2 hoặc 3 lần (khoảng mỗi 2-3 giờ) để đánh giá sự suy giảm tế bào lympho.

2. Chẩn đoán

Việc chẩn đoán của ARS có thể khó thực hiện bởi vì ARS không gây bệnh đơn lẻ. Ngoài ra, tùy thuộc vào liều lượng, giai đoạn báo trước có thể không xảy ra trong nhiều giờ hoặc vài ngày sau khi tiếp xúc, hoặc bệnh nhân có thể đang trong giai đoạn tiềm ẩn do thời gian họ được điều trị, trong đó có trường hợp bệnh nhân có thể xuất hiện và cảm thấy tốt khi lần đầu tiên được đánh giá .Nếu một bệnh nhân đã nhận được hơn 0,05 Gy (5 rads) và ba hoặc bốn lần công thức máu được làm trong vòng 8-12 giờ sau khi tiếp xúc, một ước tính nhanh chóng của các liều có thể được thực hiện. Nếu các công thức máu ban đầu được lấy không được, liều vẫn có thể được ước tính bằng cách sử dụng kết quả công thức máu trong vài ngày đầu tiên. Nó sẽ là tốt nhất là có máy đo bức xạ để thực hiện đánh giá liều, nếu có thể.Nếu một bệnh nhân được biết là đã được hoặc bị nghi ngờ đã được tiếp xúc với một liều lượng bức xạ lớn, lấy máu để phân tích đặc biệt quan tâm đến công thức máu lưu ý số lượng tế bào lympho, mỗi 2-3 giờ trong 8 giờ đầu tiên sau khi tiếp xúc (và mỗi 4 tới 6 giờ trong 2 ngày tiếp theo). Quan sát bệnh nhân trong thời gian này các triệu chứng và tham khảo ý kiến với các chuyên gia bức xạ trước khi loại trừ ARS.Nếu không có tiếp xúc với bức xạ ban đầu nghi ngờ, bạn có thể xem xét ARS trong chẩn đoán phân biệt nếu một bệnh sử có buồn nôn và ói mửa mà không rõ nguyên nhân là do các nguyên nhân khác. Chỉ dẫn khác là đang chảy máu, rụng lông, hoặc lượng bạch cầu và tiểu cầu thấp bất thường một vài ngày hoặc vài tuần sau khi buồn nôn và nôn không rõ nguyên nhân. Một lần nữa, xem xét công thức máu và phân tích nhiễm sắc thể và hội chẩn với các chuyên gia bức xạ để xác nhận chẩn đoán.

3. Điều trị ban đầu và đánh giá chẩn đoán

Điều trị nôn, và lặp lại phân tích công thức máu, trong đó đặc biệt chú ý đến các tế bào lympho, mỗi 2-3 giờ cho 8-12 giờ đầu tiên sau khi tiếp xúc (và mỗi 4-6 giờ cho 2 hoặc 3 ngày sau). Thay đổi tuần tự trong việc đếm tế bào lympho tuyệt đối theo thời gian được thể hiện dưới đây trong Biểu đồ Lympho Andrews (Hình 1). Chính xác ghi lại tất cả các triệu chứng lâm sàng, đặc biệt là buồn nôn, nôn mửa, tiêu chảy, và ngứa, đỏ hay phồng rộp da. Hãy chắc chắn bao gồm thời gian khởi phát.

Hình 1: Biểu đồ Lympho AndrewsNguồn: Andrews GA, Auxier JA, Lushbaugh CC. The Importance of Dosimetry to the Medical Management of Persons Exposed to High Levels of Radiation. In Personal Dosimetry for Radiation Accidents. Vienna: International Atomic Energy Agency; 1965.

Lưu ý và ghi lại các khu vực đỏ da. Nếu có thể, chụp ảnh màu của tổn thương da nghi ngờ bức xạ. Xem xét mô, nhóm máu, và bắt đầu điều trị dự phòng virus. Kịp thời trao đổi với các chuyên gia phóng xạ, huyết học và xạ trị về liều lượng phóng xạ, tiên lượng, và các lựa chọn điều trị.

Sau khi tham khảo ý kiến, bắt đầu như sau (như đã nêu):- Chăm sóc hỗ trợ trong một môi trường sạch sẽ (nếu có, việc sử dụng một đơn vị bỏng có thể khá hiệu quả)

– Phòng ngừa và điều trị các bệnh nhiễm trùng

– Kích thích tạo máu bằng cách sử dụng các yếu tố tăng trưởng- Ngăn chặn việc truyền tế bào hay truyền tiểu cầu (nếu số lượng tiểu cầu quá thấp)- Hỗ trợ tâm lý- Quan sát cẩn thận ban đỏ, rụng tóc, tổn thương da, viêm niêm mạc, quai bị, giảm cân, hoặc sốt- Xác nhận của ước tính liều ban đầu bằng cách sử dụng xét nghiệm di truyền học phân tích các bất thường của nhiễm sắc thể khi có thể. Mặc dù chuyên sâu, đây là phương pháp tốt nhất của đánh giá liều sau phơi nhiễm cấp tính.- Hội chẩn với các chuyên gia quản lý tai nạn bức xạ

Tài liệu tham khảo

1. Berger ME, O’Hare FM Jr, Ricks RC, editors. The Medical Basis for Radiation Accident Preparedness: The Clinical Care of Victims. REAC/TS Conference on the Medical Basis for Radiation Accident Preparedness. New York : Parthenon Publishing; 2002.

2. Gusev IA , Guskova AK , Mettler FA Jr, editors. Medical Management of Radiation Accidents, 2 nd ed., New York : CRC Press, Inc.; 2001.

Jarrett DG. Medical Management of Radiological Casualties Handbook, 1 st ed. Bethesda , Maryland : Armed Forces Radiobiology Research Institute (AFRRI); 1999.

3. LaTorre TE. Primer of Medical Radiobiology, 2 nd ed. Chicago : Year Book Medical Publishers, Inc.; 1989.

4. National Council on Radiation Protection and Measurements (NCRP). Management of Terrorist Events Involving Radioactive Material, NCRP Report No. 138. Bethesda , Maryland : NCRP; 2001.

5. Prasad KN. Handbook of Radiobiology, 2nd ed. New York : CRC Press, Inc.; 1995.

Người dịch: BS. Nguyễn Ngọc Hoà – NCS Tiến sĩ ĐH Kyoto, Nhật Bản.

(Theo http://www.bt.cdc.gov)